Форум

<p>Латын әліпбиіне көшу мәселесі туралы не айтасыз?</p>

<p>Қазіргі таңда Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың латын әліпбиіне көшу саясатын қолдаймын. Себебі біріншіден латын әліпбиіне көшудегі негізгі ұтымдылық- тіл ауыстпай, таңбаның ауысуы. Екіншіден, қарапайым тілмен жезкізсем, сөзді немесе дыбысты қалай естісек, жазылуын да солай жазамыз. Көптеген ғалымдардың пікірін ескеретін болсам, латын әліпбиіне көшу соншалықты қиындық тудырмайды. Қазіргі кезеңде білім саласындағы жаңа реформаның жүзеге асырылуы да, яғни жаңартылған білім мазмұны осы латын әліпбиіне көшуде өз үлесін қосады деген ойдамын. Оған дәлел, бастауыш буыннаң бастап тілдің үш тұғырлығының басымдығының бастау алуы. " Жұмыла көтерген жүк жеңіл". "Көз-қорқақ, қол-батыр" - деп дана халқымыз айтқандай, екі қолды сыбанып нақты нық қадаммен алға басайық!</p>

<p><b>Латын әліпбиіне көшу туралы ой пікір <br></b>&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Осы ағымдағы жылда Елбасымыздың Жолдауында 2025 жылдан бастап латын әліпбиіне көшу туралы көп сөз айтылған болатын. Бұл ойды бастапқыда қазақ халқының бірі қолдаса, бірі түсініспеушілікпен қарап, қарсы болған. Бірақ бұл жаңа ашылып жатқан жаңалық емес. Елбасымыз латын әліпбиіне көшу туралы сонау 2006 жылдан бастап осы тақырыпты қозғаған болатын. Бір кездері оны кейінгі қалдырды. Сол кезден бастап латын әліпбиінің оң жақтары мен теріс жақтарын зерттеп, зерделеген болатын. Менің ойымша, латын әліпбиіне көшудің тиімді жақтары мынада: Біріншіден, тіліміздің тазаруында. Біздің қазіргі әліпбиімізде көп кірме әріптері бар, солардан арылып таза қазақ әліпбиін қалыптастыру. Екіншіден, бұл халқымыздың халықаралық деңгейге көтерілуіне септігін тигізер еді деп ойлаймын. Мысалы: қазір тіпті ақпараттық технологияларда қазақ әріптерін кириллицамен алмастырылады, соның әсерінен қазақ халқының кейбір әріптері өз мәнін жоғалтуда. Үшіншіден, Қазақ халқы тек Қазақстанда ғана емес, басқа да елдерде өмір сүруде. Олардың көбісі латын әліпбиін қолданады. Егер де латын әліпбиіне көшетін болсақ, онда біз үшін осы жат елдерде тұратын туған халқымызбен қарым-қатынас жасауға мүмкіндік туар еді... Қазіргі таңда латын әліпбиіне көшу үшін көптеген жұмыстар атқарылуда. Әртүрлі оқу орындарында әртүрлі акциялар, каллиграфиялық жұмыстар, латын әліпбиіне байланысты курстар мен семинарлар ашылды. Тіпті мекен жай аттарын, дүкен, салон, ауыл аттары да латын қарпіне ауыстырылуда. Еліміз жылдан жылға өркендеп дамуда. Мектептерде балалар бірінші сыныптан бастап ағылшын тілін үйренуде, жастардың көбісі ағылшын тілінде еркін қарым-қатынас жасай алады. Үштілдікке көшу де біз үшін бастапқыда қиын болып көрінген болатын. Ал қазір біз емін еркін бұл тілді игерудеміз. Латын әліпбиіне көшу де қазір қиын және қорқынышты болып көрінеді. Бірақ, біз бұл белестен де сүрінбей өтеміз деген ойдамын. Тек өзімізге сенуіміз керек!!!&nbsp;&nbsp;</p>

<p>&nbsp;<b>Латын әліпбиіне көшу туралы пікірім</b></p><p> Әрбір мемлекеттің өзіне тиесілі тілі болады. Тіл – адамзат қоғамын құру үшін халыққа берілген маңызды құрал. Осы орайда әліпби таңдау аса маңызды. Бұл бағыттағы бастамаларға жеңіл қарауға болмайды. Қазіргі мәселелердің бірі Латын әліпбиіне көшу болып табылады. Бұны қарастыратын болсақ бұл өте күрделі мәселе. Кейбіреуі дұрыс деп ойлайды, ал кейбір адамдар бұл мүлдем дұрыс емес деп санайды ,себебі көп шығын шығарамыз деп ойлайтындар да бар. Бүкіл Қазақстан аумағы бойыншы әрбір облыстың мектептерінде түрлі іс-шаралар, дебаттар, дөңгелек үстелдер, түрлі-түрлі дағдыларды қолданып жатыр. Өйткені, мұнда әрбір азаматтың ойын білу өте маңызды. Әліпбиді таңдау күрделі мәселе: оны қандай жолдармен енгізуді дұрыс ойлауың керек; оған көп уақыт, қомақты қаражат керек; ол жалпы халыққа оңай, тілдік ортаға икемді болуы абзал; айта берсек, оның кемшіліктері мен тиімді жақтары шыға береді. Мемлекет басшысы қазақ әрпін латын әліпбиіне көшіру мәселесіне байыппен қарап, түрлі пікірлер мен ұсыныстарды саралай келе өзінің салиқалы шешімін айтты. Бұл барлық жағдаяттар ескеріле отырып жасалды. Менің пікірімше, көшудің артықшылықтары да бар, кемшіліктері де бар. Артықшылықтары туралы айтсақ, бұл – заман талабы. Біз ХХІ ғасырда өмір сүріп жатырмыз, ал дүниедегі адамдардың көбі латын әліпбиін қолданады. Бәріміз интернетті пайдаланғанда да бұл мәселемен кездесеміз. Төл әріптері бар қазақ әліпбиі жиі оқылмайды. Соған байланысты қиыншылықтар да пайда болады. Сондықтан латын әліпбиі бұл жерде пайдалы болатын шығар. Ал екінші жағынан оған, мүмкін, дайын емеспіз. Өйткені латын әліпбиіне көшуді мектеп жасынан, бала бақша жасынан бастауымыз қажет. Өйткені ересек адамдарға аса қиынға соғады. Қорытындылап айтатын болсам, Мемлекет басшысының қазақ тілін латын әліпбиіне көшіру бастамасына баршамыз қолдау білдіргеніміз жөн. Өйткені, өзіміз таңдаған, өзіміз сенім артқан Елбасының әрбір бастамасы халық үшін аса маңызды&nbsp;&nbsp;</p>

<p><b>Латын әліпбиіне көшу туралы пікір</b><br>&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Халықтың тереңде жатқан тамыры мен әдет-ғұрыптарын танытатын ол-сол халықтың тілі. Тілі жоғалған халықтың болашағы да бұлыңғыр болары анық. Тіл-ең алдымен, ұлттың қазынасы, адам баласының қарым-қатынас жасау құралы. Осы тұста латын әліпбиіне көшу тиімді деп ойлаймын. Елбасымыз қазақ әрпін латын әліпбиіне көшіру туралы түрлі пікірлер мен кеңестерге құлақ түре отырып өзінің салиқалы шешімін қабылдады. Қазақ тілін жаңғыртудың басты белгісі-латын әліпбиіне көшу. Латын әліпбиіне көшу- халқымыздың жаһандық әлеммен тығыз қарым-қатынасқа түсу үшін өте қолайлы. Қазақ халқының алға қадам басып ұмтылуына, заман талабына сай өсіп- өркендеуіне, бүгінгі күніміз ғана емес келешекте еліміздің жан-жақты дамуына үлкен үлес қосып, жемісі мен жеңісін берері сөзсіз. "Халықтың кемеліне келіп өркендеп өсуі үшін ең алдымен азаттық пен білім қажет", деп қазақтың ұлы ғалымы Шоқан Уәлиханов айтқандай, кемел ұрпақтың алар асуы мен жетер жетістіктері көп.Оған жету үшін сапалы білім мен саналы тәрбиенің болуы шарт.&nbsp;&nbsp;</p>

<p>&nbsp; <b>Латын әліпбиіне көшу туралы пікірім</b></p><p>&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Ұлтымыздың басынан үш алфавит жүйесін өткергендігін білеміз: Олар: біріншіден- араб әліпбиі (1929 ж. дейін), екінші- латын әліпбиі (1929-1940 жж.), үшіншісі- кириллицаға негізделген қазақ әліпбиі (1940 жылдардан бүгінгі күнге дейінгі қазіргі әліпбиіміз). Өзімнің пікірімді айта кететің болсам, қазіргі таңдағы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың латын әліпбиіне көшу жарғысымен толықтай қолдаймын. Себебі, біріншіден, латын әліпбиіне көшудегі негізі ұтымдылық- тіл ауыспай, таңбаның ғана ауысуы. Ал екіншіден, сөзді немесе дыбысты қалай естісек, жазылуын да солай жасамыз. Үшіншіден, латын әліпбиіне көшу- қазақ тілінің халықаралық дәрежеге шығуына жол ашады. Төртіншіден, түбі бір түркі халықтары, негізінен латынды қолданады. Бізге олармен рухани мәдени, ғылыми-экономикалық қарым-қатынасты және байланысты күшейтуге мүмкіндік береді. Ағартушы-педагог ғалым Ахмет Байтұрсынұлы айтып кеткендей, «Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы- тіл» деген. Алаш қайраткерлері де себеп болатын жазу-сызуда қолданған болатын. Бұл бізге таңсық дүние емес. Осы аталған «Мемлекеттік тілдің латын қарпіне көшу» мақаласы аясында Павлодар қаласы, Б.Ахметов атындағы жоғары педагогикалық колледжінде осы жоспар аясында бақылау және түсіндіру жұмыстары жүргізілген болатын. Қорыта айтқанда латын әліпбиіне көшу заман талабы. Осы латын қарпін қолдану арқылы әлемдегі ең дамыған өркениетті елдермен тереземізді теңестіре аламыз. Жаңа әліпбиді үйрететін сапалы мамандар қатарын көбейтіп, мектептерге арналған оқулықтар дайындалуы қажет. Ал ғалымдардың еңбегін бағалап, ел болашағы үшін қабылданғалы отырған маңызды шешімге қолдау көрсету біздей жастардың қолында деп ойлаймын.&nbsp;&nbsp;</p>

<p><b>&nbsp; &nbsp; Латын әліпбиіне көшу туралы ойым&nbsp;&nbsp;</b></p><p>&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Жалпы жазу, әліпби ауыстырудың үлкен саяси мәні бар. Оны ашық айту керек. Оны айтып отырғанымыз біздің көптеген тілдегі емле ережелеріміз, тілге қабылдаған әліпбиіміздегі таңбалар кириил әліпбиінен алынған. Жазу ауыстырудың жақсы жақтары да бар бұрыс жақтары да бар. Жақсы жақтары-тілдік ерекшелігімізді сақтау, әлемдік байланыс, ақпарат алу мүмкіндігіміздің артуы.Өйткені латын жазуы ағылшын тілі сияқты әлемге кең тараған әліпби екеніне дау жоқ. Әрине бұрыс жағы да бар екенін ашық айтуымыз керек. Қазіргі уақытта қазақ мектептерінде жоғарғы оқу орындарына көптеген оқулықтарымен қамтамасыз етілмей жатқан жағдайлары бар. Ал ертең жазу ауыстырылған күнінің өзінде қазіргі латын тілінде жазылған бастауыш мектептің орта мектептің, одан кейінгі жоғарғы оқу орындарындағы оқу құралдарын көркем әдебиеттерді бір күнде аударып тастау өте қиынға соғады. «Қазақтың тілі соншалықты мол. Ләкін қазақтың тіліменен қандай кітап болса да жазуға болады. Қазақ тілі мұншалықты жатық әм анық болар еді, егер де біздің қазақтар аңғарып, бөтен тіл араластырмастан ілгері бастырып сөйлесе.»,-деп Ыбырай Алтынсарин атамыз айтқандай жазылу үлгісін өзгертсе де түпкі тарихын ешқашан жоғалтпайды және әдет-ғұрыпын сарқытып алмайтынына сенемін.&nbsp; &nbsp;&nbsp;</p>

<p>&nbsp; &nbsp; &nbsp; <b>&nbsp;Латын әліпбиіне көшу туралы ойым.</b></p><p>&nbsp;Қазақстанда қазақтардан басқа өзге де ұлт өкілдері тұрып жатыр ғой. Осы ұлт өкілдерінің көпшілігі, әсіресе, түрік тілдес ағайындардың барлығы да еш қарсылықсыз бірден қабылдайтынына күмән жоқ. Славян тектес украин, орыс сияқты ағайындар шет тілін оқып жүргендіктен, латын графикасы былай ешкімге таныс емес- негізінен дұрыс қабылдайды деп ойлаймын.</p><p>&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; Ал жалпы, осы жазуды ауыстыруды қабылдамайтын топ болса, олар орыс ұлты болуы мүмкін. Өйткені қалай болғанда да ресейшіл, орысшыл ағайындардың төл жазуы деп, сол жағына қарай бүйрегі бұратындар болатынын міндетті түрде ескеруіміз керек. </p><p>&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;Бұл ондай үлкен фактор болмауға тиіс. Өйткені латын жазуы- қазақтың төл жазуы емес. Біз көне түркі жазуына көшіп жатқан жоқпыз. Әлем қабылдап отырған, әлем танитын таңдауға көшіп отырғандықтан сондай бір көзге жат көрінетіндей болмауы мүмкін.&nbsp;</p>

<p>Латын графикасына көшу бүгінгі таңда заман талабы болып отырғаны баршамызға аян. Иә, кез келген жаңалықтың өз қиындығы болары сөзсіз. Қазақ тілін латын графикасына көшіру де бір күнде, бір айда, тіпті бір жылда бітетін шаруа еместігі де ақиқат. Дегенмен , жұмыс басталып кетті. Енді барша халық болып осы іске ат салысуымыз керек сияқты. Кириллицаға негізделген әліпбиіміздің ақауы жетерлік. Қазақ тілінің орфоэпиялық та, орфографиялық та қажеттілігіне ол әліпби сәйкес келмейді. Латын әліпбиімен осы қажеттіліктерді өтейміз деген үміт бар.&nbsp;</p>

<p>Латын әліпбиіне көшу туралы пікірім<br>&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Менің ойымша латын əліпбиіне көшу түркі және жаһандық əлеммен ықпалдасуға санамыздың жаңғыруына жол ашады деп ойлаймын. Себебі еліміздің латын әліпбиіне көшуі ұлтымыз үшін жасалған маңызды қадамдардың бірі. Ұлы Дала елінің тарихына көз жүгіртсек, бірінші тұғыры байлық – жеріміз, екіншісі – тіліміз, үшіншісі – мемлекетіміз және оның тарихы. Қорыта келгенде ертеден ата бабаларымыз қолданған әліпбиімізге қайта оралып, өзіміздің ұлттық санамызды қайта жаңғырту жол ашылады деп есептеймін.&nbsp;&nbsp;</p>

<p><i><b>Латын әліпбиіне көшу мәселесін айтсақ</b></i>, мен оған жағымды әсермен қараймын . Себебі бұл бізідің басқа елдерге қарағанда ерекшелігіміз болады. Бізідң тұңғыш ел басымыз таңдаған әліпбиі . Көптеген адамдар бұл балаларға қиын болатыны айтып жатыр , бірақ бұрын біздің қазақ халқымыз араб әліпбиінен кирилицаға ауысты, ол ешқандай қиындық туғызған жоқ. Бұл жайына Елбасымыз&nbsp; Жолдауында 2025 жылдан бастап латын әліпбиіне көшу туралы ойларын таратып айтты. </p><p><i><b>Бұның өзіне байланыста кейбір мәселелер бар :</b></i></p><p><b>Біріншіден,</b> тіл тазалығы мәселесі. Тіліміздегі қазіргі жат дыбыстарды таңбалайтын әріптерді қысқартып, сол арқылы қазақ тілінің табиғи таза қалпын сақтауға мүмкіндік аламыз.</p><p> <b>Екіншіден,</b> қазақ тілін оқытқан уақытта басы артық таңбаларға қатысты емле, ережелердің қысқаратыны белгілі. Ол мектептен бастап барлық оқу орындарында оқыту үрдісін жеңілдетеді. Уақыт та, қаржы да үнемделеді. </p><p><b>Үшіншіден, </b>латын әліпбиіне көшу – қазақ тілінің халықаралық дәрежеге шығуына жол ашады. Қазақ тіліне компьютерлік жаңа технологиялар арқылы халықаралық ақпарат кеңістігіне кірігуге тиімді жолдар ашылады. </p><p><b>Төртіншіден,</b> түбі бір түркі дүниесі, негізінен, латынды қолданады. Біздерге олармен рухани, мәдени, ғылыми, экономикалық қарым-қатынасты, тығыз байланысты күшейтуіміз керек.</p><p><i><b><u>Латын әліпбиіне көшу </u></b></i>– қазақ халқының алға жылжуына, жаңа заман талабына сай өсіп-өркендеуіне, болашақта еліміздің жан-жақты дамуына үлкен үлес қосып, жемісі мен жеңісін әкелер деп үміттенемін.<br></p>

<p style="text-align: center; "><span style="background-color: rgb(255, 255, 255); font-weight: bold; font-style: italic;">Латын әліпбиіне көшу туралы ойым</span></p><p style="text-align: center; "><span style="background-color: rgb(255, 255, 255); font-style: italic;">Латын тіліне көшу туралы ойымды айтсам мен қарсымын. Себебі, қазіргі уақытта барлық жастағы адамдар ағылшын тілін оқу үстінде. Оларға ағылшын тілі сонда да қиындық туғызуда. Ал егер, латын тілі қосылса ол оданда қиынға туседі деп ойлаймын. Тағы бір себебі, жаңа оқулықтар алуға, мұғалімдерге арналған курстарға көп қаражат керек болады. Бұл мемлекетке өте тиімсіз. Латын әліпбиіне көшкен күннің өзінде де ол жүзеге аспай қалса мемлекет үлкен шығынға ұшырайды. Сөз жоқ мектеп оқушылары 12 жыл ішінде латын тілін үйреніп шығады, ал қалған тұрғындарше? Олар өз ақшаларына курстарға барып, сонда оқуға мәжбүр болады. Бұл өте ыңғайсыз.&nbsp; </span></p><p style="text-align: center; "><span style="background-color: rgb(255, 255, 255); font-style: italic;">Осы соңғы 100 жылда қазақ халқы әліпбиін 3 рет ауыстырған.&nbsp; Ауыстыра бергеннің арқасында қазақ тілінің құндылығы төмендеп қалама деп қорқамын</span></p>

<p><b>Латын әліпбиіне көшу туралы ойым</b></p><p>Елбасының «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» атты мақаласын оқығанда жақсы әсер алдым. Мұнда маған жағымды әсер еткені мақаланың қазақ тілінде жарық көруі еді. Латын әліпбиіне келсек, елбасының латын әліпбиіне көшу туралы шешімі өте құптарлық. Әрине, бұл жолда түрлі кедергілер кездесетіні түсінікті жайт.Бір анығы, болашақта мемлекеттік мекемелердегі іс-қағаздардың барлығы латын әліпбиінде жүргізілетін болады. Осы мәселеге байланысты белгілі бір мемлекеттік бағдарлама түзілуі мүмкін. Сол кезде біз латын әліпбиіне байланысты нақты қандай жұмыстар атқарылатынын білеміз. Ал әзірге психологиялық дайындықтан өтуіміз қажет. Ол үшін алдымен біртіндеп көрнекі ақпараттарды өзгертіп, халықтың көзін соған үйрете беруіміз керек.</p><p>Жастардың көбі ағылшын тілін жақсы меңгеруде. Латын әліпбиі соған ұқсас болғандықтан, көп кешікпей сәнге айналады деп ойлаймын. Өйткені, қоғамдағы жарнаманың өзі ағылшынша жазылса, адам назарын бірден аудартады. Қазіргі таңда әлеуметтік желілерде ағылшынша жазатын жастар көбейіп барады. Қуантарлық жайт, әрине. Ендігі міндет – ғалымдар ауызбіршілікпен латын әліпбиінің ең тиімді нұсқасын анықтап, оны заң жүзінде бекітсе, қалғаны оңай деп ойлаймын. Осы мәселе жедел түрде шешімін тапса, қоғам да, жастар да тез бейімделіп кетер еді деген сенімдемін.</p><p><b>Қорыта айтқанда: </b> «Латыншаға көшудің терең мағынасы бар. Бұл қазіргі заманғы технологиялық орта­ның, ком­муникацияның, сондай-ақ, ХХІ ғасыр­дағы ғылы­ми және білім беру үрдісінің ерекше­лік­теріне байланысты», - деп Елбасы айтқандай латын әліпбиіне көшу – заман талабы. Ал ғалымдарымыз осы қаріпті қолдану арқылы әлемдегі ең дамыған өркениетті елдермен тереземізді теңестіре аламыз деген пікір айтып, оның тиімді тұстарын дәлелдеп бағуда.</p>

Менің ойымша латын әліпбиіне көшу орынды шешім. Латын әліппесімен жұмыс істеумен қатар, басқа да шет елдерге оқуға ыңғайлы әрі көзге жаттаңқы келеді. Қазіргі таңда оны үйренуге қысылсақ та, болашақта еркін қолданамыз деген ойдамын. Латын әліпбиі біздің қазақ тілінде берілген күрделі сөздерді тез, әрі оңай оқуға мүмкіндік береді. Қиын оқылатын атауларды шет немесе басқа ұлтты азаматтарға тез арада оқып, оны есте сақтауға көмегін тигізеді. Осы арада сізде сұрақ пайда болады, "Қандай көмегін тигізеді?"- деген, жауабы:&nbsp; шетелдік елдерде көбінесе ағылшын тілі қолданыста болғандықтан, олардың әріптері көзге үйреншікті. Сондықтан, латын әліппесінде де ағылшын тіліндегі әріптерге ұқсас болып келетіндіктен үйренуге, оқуға оңай.

<div>Жастардың ойы бойынша латын әліпбиіне көшу соншалықты қиын емес. Көптеген тренингтер мен факультативтер, диктанттар&nbsp; арқасында жастар мен оқушылар тез арада латын тілін меңгеріп алады. Қазіргі білім саласына тоқталатын болсақ, бастауыш мектептерінде оқушыларға үш тілде емін-еркін оқыту ұсынылған. Осы оқыту бойынша оқушыларға латын тілін меңгеріп алуға ешқандай кедергі болмайды.</div>

<p style="text-align: justify; ">&nbsp;</p><p style="text-align: justify; ">Менің ойымша осы біздің көне түркі ғасырларда араб алфавиттермен өте байланысты болды. Сол үшін біздің келе жатқан ғасырларда мектептертдің, колледждердің осы әліпбиді оқытуды дұрыс деп санаймын. Және де Латын əліпбиіне көшу түркі және жаһандық əлеммен ықпалдасуға санамыздың жаңғыруына жол ашады.</p>

Тіл – адамзат қоғамын құру үшін халыққа берілген маңызды құрал. Оны өзге де механизмдер секілді қоғамның дамуы үшін үнемі жетілдіріп, жаңғыртып отыру қажет деп ойлаймын.

Тіл - ұлттың, халықтың бар байлығы. Латын әліпбиіне көшу халқымыздың жаһандық әлеммен тығыз қарым-қатынасқа түсу үшін өте қолайлы. Латын әліпбиіне көшу құптарлықтай іс. Латын әліпбиіне көшу арқылы қазақ халқының бұрынғы тарихына орала аламыз. Латын әліпбиіне көшу бір күнде аяқталатын іс емес, алайда келер ұрпақ бұл игі істің жемісін көреді. Қазақ тарихында латын әліпбиі алғаш рет емес. Сондықтан қолымыздан келгенше бұл істің жүзеге асуына ат салысуымыз керек!

<p>Қазақ тілін жаңғырту үшін Латын әліпбиіне көшіп жаһандық әлеммен қарым -қатынас жасауымыз тиімді әрі қолайлы болар еді.</p>

<p>Қазақ тілін жаңғырту үшін Латын әліпбиіне көшіп жаһандық әлеммен қарым -қатынас жасауымыз тиімді әрі қолайлы болар еді.</p>